Konferencja 9.09.2016

„O DAWNYCH WŁAŚCICIELACH DOBRZYCY”

PROGRAM KONFERENCJI

10.00 Wprowadzenie

10.25 Prof. dr hab. T. Jurek (IH PAN Poznań), Tumlin Dobrzycki i średniowieczna Dobrzyca.

10.50 Prof. UAM dr hab. M. Zwierzykowski (UAM Poznań), Pochodzenie i kariera Aleksandra Gorzeńskiego (1671-1754).

11.15 G. Glabisz (UAM Poznań), Antoni Gorzeński (1710-1774) i Wojciech Rydzyński (1705-1770) – właściciele i posesorzy Dobrzycy w czasach saskich i stanisławowskich.

11.40 K. Balcer (Dobrzyca), Szkice do portretu generała Augustyna Gorzeńskiego (1743-1816) – działalność gospodarcza.

12.05 Przerwa

12.30 Prof. UMK dr hab. R. Mączyński (UMK Toruń), Wokół mecenatu generała Augustyna Gorzeńskiego (1743-1816) – Stanisław Zawadzki i jego dzieło.

12.55 Prof. UW dr hab. J. Czubaty (UW), Generał Kazimierz Turno (1778-1817). Portret na tle epoki.

13.20 Dr A. Łuczak (IPN Poznań), Obóz przejściowy w Dobrzycy na tle niemieckiej polityki eksterminacyjnej wobec ziemiaństwa wielkopolskiego.

13.45 E. Jakimek-Zapart (IPN Kraków), Janina Czarnecka (1902-1978) – łączniczka Delegatury Zagranicznej WiN.

14.10 Prof. dr hab. W. Molik (UAM Poznań), Właściciele Dobrzycy na tle ziemiaństwa wielkopolskiego w XIX i XX w. – wprowadzenie do dyskusji.

14.35 Dyskusja

15:30 Zamknięcie konferencji

 

9 września 2016 r. w dobrzyckim pałacu odbyły się obrady konferencji naukowej „Dawni właściciele Dobrzycy na tle swoich czasów”. Konferencja, wpisując się w żywotny dziś nurt badań nad dziejami poszczególnych rodów ziemiańskich i arystokratycznych, miała na celu wypełnienie luk badawczych dotyczących właścicieli dobrzyckiej rezydencji, wśród których znajduje się cały szereg postaci bezsprzecznie zasługujących na szersze zainteresowanie.

Obradom konferencji przysługiwali się liczni goście, m.in. Starosta Pleszewski p. Maciej Wasielewski, Burmistrz Gminy Dobrzyca p. Jarosław Pietrzak, Zastępca Burmistrza p. Ewa Wasielewska, Wiceprezes Polskiego Towarzystwa Ziemiańskiego, p. Danuta Prus-Głowacka, Dyrektor Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie, ks. dr Michał Sołomieniuk, Dyrektor Muzeum Regionalnego w Pleszewie p. Adam Staszak, kustosz Muzeum Ziemi Koźmińskiej p. Michał Pietrowski, prof. dr. hab. Jan Skuratowicz z Zakładu Historii Sztuki Nowożytnej Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Kierownik Działu Badań Dziedzictwa Kulturowego Wsi i Rolnictwa w Muzeum Narodowego Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spozywczego w Szreniawie p. Maria Andrzejewska, b. Wojewódzki Wielkopolski Konserwator Zabytków p. Aleksander Starzyński, kurator Akademii Dziedzictwa Dworu Polskiego p. Jerzy Mańskowski, Prezes Zarządu Majątku Rogalin p. Mikołaj Pietraszak Dmowski i inni. Konferencję otworzył dyrektor dobrzyckiego muzeum p. Wiesław Kaczmarek, który przekazał następnie jej dalsze prowadzenie w rece p. Stanisława Borowiaka – koordynatora konferencji. Kilka następnych godzin wypełniły referaty podejmujące w większości próbę wpisania postaci panów na Dobrzycy w szersze tło społeczne, kulturalne i gospodarce czasów, w których żyli.

Z początkami dziejów Dobrzycy wiąże się ciekawa postać żyjącego w połowie XV w. Tumlina Dobrzyckiego, omawiana przez pierwszego z referentów – poznańskiego mediewistę prof. dr hab. Tomasza Jurka, kierownika Zakładu Słownika Historyczno-Geograficznego Ziem Polskich w Średniowieczu w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk. Nakreślił on interesujący portret pierwszego znaczącego przedstawiciela rodu Dobrzyckich i typowych dla epoki mechanizmów jego kariery, którą zawdzięczał powiązaniom z kręgiem możnowładczym skupionym wokół Łukasza Górki, starosty generalnego Wielkopolski.

Ciekawymi reprezentantami swej epoki – nieuchronnie dokonującego się w osiemnastym stuleciu schyłku Rzeczpospolitej Obojga Narodów – byli przedstawiciele trzech pokoleń rodu Gorzeńskich. Postać pierwszego z nich, Aleksandra (ok. 1671-1754) omówił prof. dr hab. Michał Zwierzykowski, kierownik Zakładu Historii Nowożytnej w Instytucie Historii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, od wielu lat badający m.in. działalność sejmików szlacheckich w Wielkopolsce. Zwracał on uwagę na znaczenie wysoko cenionej przez współczesnych aktywności sejmikowej Gorzeńskiego, przypadającej w części na burzliwy okres walk pomiędzy obozami Augusta II i Stanisława Leszczyńskiego, którego wytrwałym stronnikiem był późniejszy właściciel Dobrzycy. Kolejny podkreślany przez referenta fakt to przełomowe znaczenie, jakie kariera publiczna i duchowna Aleksandra Gorzeńskiego miała dla dalszych dziejów rodu, podnosząc go na wyższy poziom, tak pod względem majątku, jak i prestiżu.

Następne pokolenie właścicieli Dobrzycy – zapomniane dziś postacie Antoniego Gorzeńskiego (1710-1773) i Wojciecha Rydzyńskiego (ok. 1720-1770) przedstawił p. Grzegorz Glabisz, uczeń prof. Zwierzykowskiego, opracowujący obecnie pod jego kierunkiem rozprawę doktorską na Wydziale Historycznym UAM. Zwrócił on uwagę na zaangażowanie polityczne obu bohaterów swojego referatu w politykę końcowego okresu rządów Augusta III i początków panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, z brzemiennym w skutki udziałem w konfederacji barskiej, w której obydwaj odegrali niepoślednią rolę – Rydzyński jako inicjator działań konfederackich w Wielkopolsce, a Gorzeński jako członek Wielkopolskiej Izby Konsyliarskiej – naczelnej władzy konfederackiej w prowincji.

Kolejne dwa referaty poświecone były postaci gen. Augustyna Gorzeńskiego (1743-1816) najwybitniejszego niewątpliwie właściciela Dobrzycy i twórcy tutejszego zespołu pałacowo-parkowego. Pierwszy z referatów, wygłoszony przez p. Kazimierza Balcera, pracownika dobrzyckiego Muzeum i wieloletniego badacza postaci generała. Omówił on działania związane z gospodarczą aktywnością Gorzeńskiego, istotną szczególnie dla dziejów Dobrzycy, której generał nadał nowy przywilej miejski i wszechstronnie rozbudował. Zwrócił jednak uwagę również na często pomijaną kwestię innych dóbr Gorzeńskiego, w tym krótko posiadanego klucza radomickiego, pałaców warszawskich, a zwłaszcza dóbr radziwiłowskich na Wołyniu.

Mecenatu artystycznego Augustyna Gorzeńskiego dotyczyło z kolei wystapienie prof. dr. hab. Ryszarda Mączyńskiego, Kierownika Katedry Historii Sztuki i Kultury Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Kwestie związków Gorzeńskiego z architektem Stanisławem Zawadzkim (1743-1806) stały się podstawą do szerszych rozważań o roli mecenatu w sztuce – w przypadku Zawadzkiego poparcie najpierw rodziny Poniatowskich, a w końcowym okresie życia również Gorzeńskiego, pomogło przełamać niemalże monopol dwóch dominujących w środowisku warszawskim grup – tzw. Komasków i architektów pochodzenia niemieckiego.

Następca gen. Augustyna Gorzeńskiego, gen. Kazimierz Turno (1778-1817), a ściśle rzecz biorąc jego krótka, lecz niezwykle błyskotliwa kariera wojskowa, stały się przedmiotem rozważań uznanego badacza epoki napoleońskiego prof. dr. hab. Jarosława Czubatego, pracownika Zakładu Historii XIX w. Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego.  Ukazał on generała na tle podobnej mu wiekiem i doświadczeniem generacji oficerów wstępujących do armii Księstwa Warszawskiego na przełomie 1806/1807 r. Zwrócił również uwagę na rolę Kazimierza Turno jako dowódcy 5 pułku strzelców konnych – prawdziwej „kuźni” późniejszych generałów.

Dwa kolejne referaty dotykały szerszego zagadnienia eksterminacji ziemiaństwa podczas okupacji niemieckiej w latach II wojny światowej i represji komunistycznych pierwszych lat powojennych.  Fragmentem skierowanych przeciwko ziemiaństwu represji hitlerowskich w tym okresie był funkcjonujący w dobrzyckim od października do grudnia 1939 r. obóz przejściowy dla ziemian wysiedlanych następnie na tereny Generalnego Gubernatorstwa. Na tle całokształtu eksterminacyjnej polityki okupanta jego działalność ukazał referat dr. Agnieszki Łuczak z poznańskiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej. Ofiarą represji komunistycznych – przeszło sześciu lat niezwykle ciężkiego więzienia w Fordonie i Inowrocławiu była z kolei mieszkająca do wojny w dobrzyckim pałacu Janina Czarnecka (1902-1978), w latach 1946-1947 łączniczka IV Zarządu Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. Jej niemal półtoraroczną działalność w tym charakterze, przypadającą na czasy załamania aktywność podziemia niepodległościowego i rosnącego terroru Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i wymagającą w związku z tym wręcz niezwykłego heroizmu i hartu ducha przedstawiła p. Elżbieta Jakimek-Zapart z krakowskiego oddziału IPN. Duże zainteresowanie zebranych wzbudziło również odtworzenie audycji radiowej zawierającej fragmenty zeznań Janiny Czarneckiej na pokazowym procesie IV Zarządu WiN w październiku 1950 r.

Pewnego rodzaju podsumowanie, a zarazem wprowadzenie do dyskusji stanowił ostatni z referatów, wygłoszony przez prof. dr. hab. Witolda Molika, kierownika Zakładu Historii Polski XIX i XX w. w Instytucie Historii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. Wrócił on uwagę na te momenty w dziejach dobrzyckiej rezydencji i władających nią rodów, które wpisywały się w szersze zjawiska w dziejach ziemiaństwa wielkopolskiego w XIX i XX w. Można tu m.in. wspomnieć kwestie zadłużenia własności ziemskiej i masowego przechodzenia majątków polskich w ręce niemieckie w I poł. XIX w., znacznie mniej powszechnie występujące przypadki powrotu utraconych niegdyś majątków w ręce polskie czy awansu bądź spadku znaczenia poszczególnych rodów ziemiańskich w ciągu XIX stulecia.

W żywej dyskusji jaka się następnie wywiązała (prócz uczestników konferencji głos w niej zabrali m.in. prof. dr. hab. Jan Skuratowicz z Zakładu Historii Sztuki Nowoczesnej, Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu i p. Mikołaj Pietraszak Dmowski, Prezes Zarządu Majątku Rogalin), szczególne zainteresowanie jej uczestników wzbudziła właśnie ostatnia poruszana kwestia przyczyn zadłużania się i następnie utraty majątków przez polskich ziemian.